Συναίσθημα & Άγχος

Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη βιολογική και νοητική κατάσταση την οποία συνήθως οι άνθρωποι περιγράφουν με καθαρά υποκειμενικό τρόπο. Η χαρά, η αγάπη, η ερωτική διέγερση αποτελούν παραδείγματα θετικών συναισθημάτων, αντίθετα ο θυμός, ο φόβος, ο πόνος κατατάσσονται στα αρνητικά. Διαχρονικά τα συναισθήματα αντιμετωπίζονται σαν λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού που δεν φέρουν την ίδια βαρύτητα όπως οι πιο «σημαντικές» διεργασίες της λογικής και της βούλησης.

Στην καθημερινότητά μας έχουμε την τάση να αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα σαν κάτι ξεχωριστό από την λογική, κάτι με το οποίο πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί γιατί μαθαίνουμε από νωρίς ότι επηρεάζει τον τρόπο να βλέπουμε τα πράγματα «καθαρά». Αλήθεια μπορούμε να φανταστούμε για μια στιγμή ζωή χωρίς συναίσθημα, χωρίς χαρά και ενθουσιασμό, χωρίς φόβο ή θυμό; Η ζωή θα ήταν απίστευτα επαναλαμβανόμενα βαρετή. Επιπλέον αυτό που οι άνθρωποι συναισθάνονται συχνά καθορίζει και τον τρόπο που δρουν, αναζητούμε το ευχάριστο και αποφεύγουμε το δυσάρεστο. Έτσι τα συναισθήματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά στο να εξηγήσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Μερικοί από τους τρόπους που οι άνθρωποι εκφράζουν τα συναισθήματά τους βασίζονται στην γενετική τους προδιάθεση, αλλά αυτό που τους κάνει να συναισθάνονται και το πώς αντιδρούν σε αυτό το συναίσθημα είναι παράγωγο μάθησης. Αυτό που σε θυμώνει δεν θυμώνει κάποιον άλλο και το πως αντιμετωπίζεις τον θυμό σου μπορεί να διαφέρει από την λύση που δίνει ο άλλος. Ο άνθρωπος συνήθως μαθαίνει να αντιμετωπίζει τις συναισθηματικές του αντιδράσεις, δεν παραμένει αναστατωμένος ή θυμωμένος για πάντα, βρίσκει τον τρόπο να κάνει κάτι, να μαλακώσει ή να ξεπεράσει τον θυμό του. Μερικές φορές όμως οι αντιδράσεις αυτές είναι πολύ σοβαρές ή παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και υπάρχει σημαντική δυσκολία στον χειρισμό τους. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται το άγχος και τα σωματικά – ψυχικά νοσήματα που σχετίζονται με αυτό.

Κανένας δεν μπορεί και δεν είναι σε θέση να βιώσει άμεσα το συναίσθημα του άλλου. Μπορούμε να έχουμε παρ’ όλα αυτά μια αντίληψη του συναισθήματος μέσα από την έκφραση του προσώπου, τις σωματικές αντιδράσεις, την περιγραφή από το ίδιο το άτομο και από την εν γένει συμπεριφορά του. Η έκφραση του προσώπου και οι σωματικές αντιδράσεις φαίνεται να έχουν ισχυρή βιολογική βάση ενώ αυτά που το άτομο λέει και κάνει για το συναίσθημά του απορρέουν από την μάθηση που έχει δεχθεί από την παιδική του ηλικία.

Μελέτες σε πληθυσμιακές ομάδες από διαφορετικές κουλτούρες έχουν δείξει ότι η έκφραση του προσώπου για συναισθήματα όπως η χαρά, η έκπληξη, ο φόβος, ο θυμός, η αηδία και η στεναχώρια είναι έμφυτη. Επίσης κωφάλαλα παιδιά έχει αποδειχθεί ότι εκφράζουν τα συναισθήματά τους με παρεμφερή τρόπο, σχεδόν όμοιο με παιδιά που δεν αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα. Τα ευρήματα αυτά έρχονται να ενισχύσουν την υπόθεση ότι δεν το έμαθαν απλά παρατηρώντας άλλους και την συμπεριφορά τους, αλλά ότι υπάρχει σοβαρή γενετική εξήγηση. Μια άλλη πηγή που ενισχύει περαιτέρω την έμφυτη βάση έκφρασης των συναισθημάτων είναι η εργασία που έχει γίνει, ιδίως τα τελευταία χρόνια, συγκρίνοντας και βρίσκοντας μεγάλες ομοιότητες στον άνθρωπο με το ζωικό βασίλειο. Όσοι από εμάς έχουμε σπίτι μας σκύλο γνωρίζουμε πολύ καλά πότε είναι χαρούμενος και πότε λυπημένος.

Οι αντιδράσεις της φυσιολογίας του ανθρωπίνου σώματος σε συναισθηματικές καταστάσεις επίσης φαίνεται να είναι έμφυτες. Φανταστείτε απλώς την περίπτωση που σας απασχολεί κάτι ή δεν νοιώθετε τόσο σίγουροι, όπως για παράδειγμα όταν πρέπει να κάνετε μια παρουσίαση σε ακροατήριο ή όταν βρίσκεστε σε κάποια άλλη κατάσταση δοκιμασίας. Πως κτυπάει η καρδιά μας, ιδρώνουν οι παλάμες, στεγνώνει το στόμα ή νοιώθουμε κάπως το στομάχι μας. Στην γλώσσα μας η σχέση συναισθήματος και σωματικής αντίδρασης περιγράφεται άμεσα με γλαφυρές εκφράσεις του τύπου: με έλουσε κρύος ιδρώτας, φτερούγησε η καρδιά μου, μου κόπηκαν τα πόδια κ.α.

Το αυτόματο νευρικό σύστημα του οργανισμού καθορίζει τις σωματικές αντιδράσεις μας. Το σύστημα αυτό αποτελείται από το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα. Το πρώτο μπαίνει σε λειτουργία πιο ενεργητικά κατά την διάρκεια του έντονου συναισθήματος ενώ το δεύτερο λειτουργεί στη φάση της ανάπαυσης και της χαλάρωσης. Οι αντιδράσεις που σχετίζονται με το συμπαθητικό νευρικό σύστημα κατά την φάση της συναισθηματικής διέγερσης είναι η ταχυκαρδία, αυξημένη πίεση, η διαστολή της κόρης του οφθαλμού, ο ιδρώτας, η στένωση των περιφερικών αιμοφόρων αγγείων (που προκαλεί κρυάδες σε πόδια και χέρια), δυσκολία στην πέψη και στεγνότητα στο στόμα. Το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα κατεβάζει την πίεση και τους παλμούς της καρδιάς, συστέλλει την κόρη του οφθαλμού και αυξάνει την παραγωγή σάλιου και τις διαδικασίες της πέψης. Τα περισσότερα όργανα του ανθρωπίνου σώματος ελέγχονται και από τα δύο νευρικά συστήματα που λειτουργούν ταυτόχρονα. Έτσι μπορούμε ταυτόχρονα να χωνεύουμε το φαγητό μας, διαδικασία που ελέγχεται κυρίως από το παρασυμπαθητικό σύστημα, ενώ ιδρώνουμε όταν αισθανόμαστε ζέστη, αντίδραση που κατευθύνεται από το συμπαθητικό νευρικό σύστημα.

Η λειτουργία του αυτόματου νευρικού συστήματος επηρεάζεται σε ιδιαίτερα σημαντικό βαθμό από τον εγκέφαλο. Ενώ έχουμε αναγνωρίσει την σημασία περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με το συναίσθημα και η έρευνα συνεχώς μας δίνει νέα στοιχεία, δεν έχουμε φτάσει ακόμα στο σημείο μιας ολοκληρωμένης εικόνας της σχέσης και αλληλεπίδρασης εγκεφάλου – συναισθήματος. Ο εγκεφαλικός φλοιός, το εξωτερικό στρώμα του εγκεφάλου που σχετίζεται με την οργάνωση των περισσοτέρων λειτουργιών, έχει αποδειχθεί ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην καταστολή των συναισθημάτων. Επίσης ο υποθάλαμος αποτελεί μια σημαντική δομή ελέγχου των συναισθημάτων. Διέγερση συγκεκριμένης περιοχής του προκαλεί την έκφραση θυμού ενώ διέγερση άλλης περιοχής του παράγει συναισθήματα ευχαρίστησης και ικανοποίησης.

Η έκφραση του προσώπου και οι σωματικές του αντιδράσεις δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση αλάθητο και ασφαλή οδηγό αποτύπωσης του συναισθήματος του ανθρώπου. Οι άνθρωποι διαφέρουμε ο ένας από τον άλλο, κάποιος χαμογελάει χωρίς να νιώθει χαρούμενος ενώ άλλος ενώ νιώθει καλά ποτέ δεν γελάει. Κάποιο άτομο εμφανίζει ταχυκαρδία ενώ δεν ιδρώνουν τα χέρια του, τα συμπτώματα ενός άλλου είναι ακριβώς τα αντίθετα.

Για το λόγο αυτό και για να καταλήγουμε σε πιο ασφαλή συμπεράσματα τα δύο ανωτέρω πρέπει να συσχετίζονται και με το τι λέει και τι κάνει το άτομο για τα συναισθήματα του.

Ο κάθε άνθρωπος νιώθει στη ζωή του απογοήτευση, μια αρνητική συναισθηματική κατάσταση που πηγάζει από την αποτυχία του να πραγματοποιήσει ή να επιτύχει κάποιο στόχο. Σαν παιδιά όλοι νιώσαμε άσχημα όταν κάποιος μας απαγόρευσε να βγούμε έξω να παίξουμε ή όταν περιμέναμε κάποια ανταμοιβή που ποτέ δεν ήρθε. Διαβάσαμε πολύ σε ένα μάθημα περιμένοντας κάποιο καλό βαθμό και απογοητευτήκαμε όταν ο δάσκαλος δεν μας έβαλε αυτό που νομίζαμε ότι δικαιούμασταν.

Η απογοήτευση φαίνεται να είναι αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας. Η ίδια η κοινωνικοποίηση μας από μικρή ηλικία συνεπάγεται μια σειρά μικρών ή μεγαλύτερων απογοητεύσεων. Είναι δύσκολο να φανταστεί κάποιος μια ζωή χωρίς απογοητεύσεις όπου ο κάθε στόχος ή επιθυμία πραγματοποιείται. Οι αντιδράσεις του ανθρώπου στην απογοήτευση μπορεί να είναι επιθετικότητα, μεγαλύτερη επιθυμία για αντίδραση, η αποφυγή - απόδραση και ή κατάθλιψη. Η συγκεκριμένη αντίδραση του ατόμου εξαρτάται από την κατάσταση που θα βρεθεί και την γνώση και εμπειρία που έχει αποκτήσει για τις πιθανές επιπτώσεις της διαφορετικής αντιμετώπισης. Η μάθηση εδώ παίζει σημαντικό ρόλο και επηρεάζει αποφασιστικά την συναισθηματική αντίδραση στην απογοήτευση. Για παράδειγμα η επιθετικότητα περιορίζεται όταν το άτομο γνωρίζει ότι η συμπεριφορά αυτή τιμωρείται ή όταν μαθαίνει πιο λειτουργικούς τρόπους χειρισμού της κατάστασης.

Σε άλλες περιπτώσεις φαίνεται ότι η απογοήτευση επίτευξης κάποιου στόχου ενισχύει την επιθυμία μας να τον πραγματοποιήσουμε, πεισμώνουμε για κάτι και συνεχίζεται πιο ενισχυμένη η αντίδραση μας. Πόσοι από εμάς δεν έχουμε επιμείνει στο ¨κυνήγι¨ του ερωτικού συντρόφου που μας έχει απογοητεύσει ή χωρίσει ενώ γύρω μας υπάρχουν τόσα άλλα ενδιαφέροντα και αξιόλογα άτομα. Γενικά η απογοήτευση μπορεί να μας οδηγήσει στο να αναζητήσουμε άλλους τρόπους επίτευξης του επιθυμητού στόχου. Επειδή βιώνουμε κάτι ιδιαίτερα δυσάρεστο έχουμε πολλές φορές την τάση να το αποφύγουμε και να καταφύγουμε σε άλλες διαδικασίες που θα μετριάσουν τα αρνητικά συναισθήματά μας. Η κατάθλιψη είναι ένας ¨τρόπος¨ αντίδρασης του ανθρώπου στην απογοήτευση. Οι συνεχείς ματαιώσεις και η δυσκολία μας να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις της ζωής δοκιμάζουν τις αντοχές μας. Όλοι έχουμε την εικόνα ενός παιδιού που ¨κτυπιέται¨ στο πάτωμα επειδή δεν πήρε αυτό που ζητούσε, γιατί δεν έμαθε ποτέ να αντιμετωπίζει τα συναισθήματα που του προκαλούν μια πιθανή αποτυχία.

Έντονα συναισθήματα μεγάλης διάρκειας προκαλούν σωματικές διαταραχές καταστροφικές για την υγεία μας. Το άγχος σχετίζεται με τις σωματικές και ψυχολογικές μας αντιδράσεις σε συγκεκριμένα γεγονότα στο περιβάλλον μας. Γενικά το στρές δημιουργείται όταν το άτομο νιώθει ότι απειλείται η υπόστασή του και δεν έχει τρόπο αντιμετώπισης αυτής της απειλής. Αυτά που μας αγχώνουν διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Γεγονότα όπως ο θάνατος αγαπημένου προσώπου δημιουργούν άγχος στον καθένα μας, το πλαίσιο όμως και η εκτίμηση για το γεγονός αυτό ποικίλουν το ίδιο και οι αντιδράσεις μας. Για παράδειγμα όταν βγαίνει ένα άτομο στη σύνταξη, σε κάποιες περιπτώσεις θεωρείται καταστροφικό για την αυτοεκτίμηση του, σε άλλες αντιμετωπίζεται σαν μια ευκαιρία για καινούργια και ενδιαφέροντα πράγματα. Όλα εξαρτώνται από το πώς το άτομο αντιλαμβάνεται τα γεγονότα και το ρόλο τους στη ζωή του.

Οι διάφορες αλλαγές στη ζωή είναι δυνητική πηγή στρές. Κάθε αλλαγή απαιτεί κάποιου είδους προσαρμογή ανεξάρτητα από το αν είναι για καλό ή για κακό. Όσο μεγαλύτερη είναι η αλλαγή και η αναγκαία προσαρμογή σ’ αυτή τόσο αυξάνεται το άγχος. Αλλαγές βιώνουμε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, φυσικά είναι διαφορετικές ανάλογα με την ηλικία μας. Για παράδειγμα η αρρώστια και ο θάνατος στην οικογένεια συμβαίνουν συχνότερα όσο μεγαλώνουμε. Πάντως κάποια στιγμή στη ζωή μας όλοι μας θα αντιμετωπίσουμε τις περισσότερες αλλαγές που προκαλούν στρές. Αρκετοί θεωρητικοί πιστεύουν ότι η σύγχρονη κοινωνία δημιουργεί περισσότερο άγχος σε σχέση με παλαιότερες εποχές επειδή σήμερα ο άνθρωπος αντιμετωπίζει μεγαλύτερο αριθμό αλλαγών πιο γρήγορα σε μεγαλύτερη συχνότητα. Το κατά πόσο το άγχος σήμερα είναι περισσότερο ή λιγότερο από το ¨παλιό καλό καιρό¨ είναι δύσκολο να εκτιμηθεί. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι οι αιτίες του διαφέρουν σημαντικά από αυτές του παρελθόντος.

Έρευνες έχουν δείξει ότι οι αρνητικές αλλαγές στη ζωή σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με τη κακή υγεία, αυξημένο στρές, ψυχολογικά προβλήματα και στη περίπτωση των μαθητών με κακή επίδοση στο σχολείο. Στην αντίθετη περίπτωση οι θετικές αλλαγές δεν έχουν τόσο σημαντική επίδραση στη σωματική και ψυχολογική υγεία. Οι αλλαγές αυτές καθ’ αυτές δεν προκαλούν αναπόφευκτα αποτελέσματα καθώς η παρουσία και άλλων παραγόντων μετριάζει τις πιθανές επιπτώσεις. Το να προβλέψει κάποιος αν και κατά πόσο μια αλλαγή ζωής σχετίζεται με τη χειροτέρευση της υγείας θα πρέπει να εκτιμήσει το πλαίσιο της αλλαγής αυτής, την αντίληψη και το βαθμό προσαρμογής του ιδίου του ατόμου.

Οι μικρές καθημερινές ανησυχίες και ενοχλήσεις μπορούν να μας επηρεάσουν περισσότερο από τα μεγάλα γεγονότα της ζωής. Αναμφίβολα μια μεγάλη αλλαγή δημιουργεί μακροχρόνια επίδραση αλλά οι άμεσες συνέπειες των προβλημάτων της καθημερινότητας στη σωματική και ψυχολογική μας υγεία είναι ακόμα ποιο σημαντικές. Στη πραγματικότητα οι μεγάλες αλλαγές έμμεσα επηρεάζουν το άτομο φέρνοντας στο προσκήνιο μια σειρά προβλημάτων. Για παράδειγμα ένα διαζύγιο προκαλεί μια σειρά αλλαγών, από το να μείνει μόνος του κάποιος μετά από χρόνια συμβίωση και να ¨αναγκασθεί¨ να στηρίζεται μόνο στον εαυτό του μέχρι μικρές ή μεγάλες αλλαγές στις οικονομικές, οικογενειακές, φιλικές και κοινωνικές σχέσεις του.

Η χρόνια ή για μεγάλα διαστήματα δυσθυμία είναι ιδιαίτερα στρεσογόνος. Ο θόρυβος και η ένταση που όλοι μας βιώνουμε στο περιβάλλον της πόλης που ζούμε προκαλούν άγχος. Το άγχος επίσης στην εργασία μας. Η εργασία και η υπευθυνότητα που πρέπει να επιδείξουμε αυτή καθ’ αυτή δεν προκαλεί άγχος μέχρι του σημείου που υπερβαίνει την ικανότητα του ατόμου να ελέγξει τη κατάσταση. Αυτό που μετράει είναι η αντίδραση μας στις καταστάσεις που παρουσιάζονται. Από την άλλη μεριά υπάρχουν επαγγέλματα που έχουν τόσο μεγάλη ένταση που είναι σχεδόν αναπόφευκτο να μην προκαλούν στρές. Οι ελεγκτές εναέριας κυκλοφορίας για παράδειγμα είναι συνεχώς σε εγρήγορση και έχει παρατηρηθεί ότι εμφανίζουν μεγάλα ποσοστά υψηλής πίεσης και έλκους.

Οι διάφορες προσωπικές συγκρούσεις και αντιθέσεις που δεν έχουμε καταφέρει να επιλύσει αποτελούν επίσης αιτίες άγχους. Το αλκοόλ και οι εξαρτησιογόνες ουσίες χρησιμοποιούνται ενίοτε ¨θεραπευτικά¨ στη διαχείριση των στρεσογόνων καταστάσεων. Η κοινή πεποίθηση για το αλκοόλ ότι κατευνάζει και μειώνει τις αναστολές είναι κατά βάση ακριβής. Το άτομο που πίνει έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να κάνει πράγματα που θα ήθελε κάτω από φυσιολογικές συνθήκες αλλά τα αποφεύγει επειδή φοβάται τις πιθανές αρνητικές συνέπειες.

Ασθένειες όπως η υψηλή πίεση, ο πονοκέφαλος, η αϋπνία, έλκη, καρδιακά νοσήματα και προβλήματα με τα νεφρά σχετίζονται με το άγχος. Τελευταίες έρευνες έχουν αποδείξει επίσης στενή σχέση και με το καρκίνο. Η προδιάθεση του οργανισμού οπωσδήποτε καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις επιπτώσεις αυτές. Η ασθένεια εμφανίζεται στα πιο αδύναμα όργανα του ανθρώπινου σώματος.

Επειδή το άγχος φαίνεται ότι είναι αναπόφευκτο, ο τρόπος που μαθαίνουμε να το αντιμετωπίζουμε είναι ο κύριος παράγοντας και εκεί πρέπει πάντα να εστιάζουμε. Πολλοί από εμάς καταφέρνουν να διαχειριστούν ακόμα και τη μεγαλύτερη πίεση σχετικά ικανοποιητικά και άλλοι καταρρέουν στη πιο μικρή απογοήτευση. Η ικανότητα να προβλέψουμε και να ελέγξουμε κάποιο στρεσογόνο γεγονός μειώνει σε μεγάλο βαθμό το άγχος. Κάτι που δεν το περιμέναμε και μας βρίσκει απροετοίμαστους δείχνει ότι είναι πολύ πιο δυνατό και δυσκολότερη ίσως η αντιμετώπισή του. Μια τεχνική στο χειρισμό του άγχους είναι να μαθαίνουμε και να εξασκούμαστε στο τι ακριβώς μπορεί να περιμένουμε και πώς να το ελέγχουμε.

Εκτός από την προβλεψιμότητα και τον έλεγχο, ένας τρίτος παράγοντας που επηρεάζει την ικανότητα μας να τα βγάλουμε πέρα με το άγχος μας είναι η στήριξη που μας παρέχουν η οικογένεια μας, οι φίλοι και το κοινωνικό μας περιβάλλον. Το να έχουμε κάποιον που μπορούμε να εμπιστευτούμε κάτι τέτοιες στιγμές βοηθάει πάρα πολύ. Πολλές φορές το να μιλήσουμε σε κάποιον ειδικό για το πρόβλημά μας μπορεί να αποδειχθεί πιο χρήσιμο από ότι να ανοιχτούμε σε συγγενή η φίλο.

Επίσης σημαντική φαίνεται να είναι η εκτίμηση και αξιολόγηση της στρεσογόνου κατάστασης από μέρους του ίδιου του ατόμου. Το πώς βιώνει τη συγκεκριμένη κατάσταση κάποιος μπορεί να είναι πιο επώδυνο από την ίδια την κατάσταση αυτή καθ’ αυτή. Η διανοητική αντίληψη ενός γεγονότος που προκαλεί στρες διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο αυξάνοντας ανάλογα ή μειώνοντας τις συνέπειες που προκαλεί.